Tentoonstelling Maarten van Heemskerck

Van 28 september 2024 tot en met 19 januari 2025 is in drie musea een grote overzichtstentoonstelling over het leven en werk van Maarten van Heemskerck: het Frans Hals Museum en Teylers Museum te Haarlem en het Stedelijk Museum Alkmaar. Elk museum toont, nu 450 jaar na zijn dood, een periode uit de fascinerende loopbaan van deze invloedrijke en succesvolle kunstenaar. Daarnaast heeft hij ook een belangrijke functie in de Grote of St.-Bavokerk vervult en is hij in deze kerk begraven.

Maarten van Heemskerck werd op 1 oktober 1498 in Heemskerk geboren als zoon van Jacob Willemsz van Veen. Zijn vader had land in bezit en het kunstenaarschap was geen logische loopbaankeuze binnen de familie. Zijn belangrijkste leermeesters zijn Cornelis Willemsz uit Haarlem en Jan Lucasz uit Delft. Jan van Scorel, waar hij jaren assistent was, heeft hem zeer geïnspireerd en grote invloed op hem uitgeoefend. De jonge schilder signeerde zijn stukken als Maarten van Heemskerck en ontwikkelde zich tot één van de belangrijkste schilders van zijn tijd. Tussen 1532 en 1536 woonde en werkte hij in Rome waar hij belangrijke opdrachten verwierf. Terug in Nederland werd Heemskeck al snel een veelgevraagd kunstenaar. Tussen 1538 en 1543 maakte hij een altaarstuk voor de Grote of St.-Laurenskerk te Alkmaar.

Maarten van Heemskerk was lid van een Rederijkersgezelschap en behoorde tot de welgestelde burgers van de stad Haarlem. Hij was lid, vice-voorzitter en uiteindelijk voorzitter van het befaamde Sint-Lucasgilde, een broederschap van kunstenaars en kunstambachtslieden. Het Sint-Lucasgilde had in de Grote of St.-Bavokerk een eigen altaar – dat stond tegen de noordwestpilaar (kolom) van de viering. Heemskerk maakte voor dit altaar “De heilige Lucas schildert de Madonna”. Dit paneel is een van de
topstukken in de huidige expositie in het Frans Hals Museum. Bij een recente restauratie is gebleken dat het twee schilderijen zijn. De beide werken zijn inmiddels van elkaar gescheiden.

Maarten van Heemskerck was een man van aanzien. In 1553 werd hij kerkmeester (bestuurder) van de Grote of St.-Bavokerk – dat bleef hij tot aan zijn dood in 1574.
Graf in de Grote of St.-Bavokerk Heemskerck werd hier, in de Kerstkapel, begraven. Lang heeft hij er niet gelegen want zijn graf werd in 1662 door een nazaat verkocht en vermoedelijk geruimd. Op de plaats van Heemskercks graf werden in de 18e eeuw leden van de familie Van Zaanen begraven. In de 20e eeuw werden op de grote, gladde grafsteen de namen van Remees Floris van Zaanen, Mattheus Steyn en (omgekeerd) die van Maarten van Heemskerck aangebracht.

Herinneringssteen
Bij het graf op de muur zie je een herinneringssteen voor de schilder. Deze steen toont in het midden de schilder aan het werk. Het linkerzijpaneel verwijst naar zijn boerenafkomst uit Heemskerk. Het rechter laat een bijzondere voorstelling zien: een huwelijksvoltrekking op zijn graf!

In zijn testament had de kinderloze Maarten van Heemskerck bepaald dat uit zijn legaat jaarlijks een bedrag moest worden geschonken aan jonge meisjes die geen of onvoldoende geld hadden om te kunnen trouwen. Voorwaarde was wel dat het huwelijk moest worden voltrokken op de grafsteen van de kunstenaar. Deze regeling raakte aan het einde van de 18e eeuw echter in onbruik.

 

Maarten van Heemskerck – De schilder en zijn graf

Willem R. de Jong & Henk Kaan | Vrienden van de Grote of St.-Bavokerk

Op kerkhoven is het duidelijk. Er ligt een grafsteen met een naam erop, en de desbetreffende persoon ligt onder de steen begraven. In een kerk als de Grote of St.-Bavokerk is dat minder vanzelfsprekend. Zo ligt op bijna de helft van de graven een gladde zerk met alleen maar een grafnummer. Uit recent onderzoek naar graven en begravingen in de kerk door Dr W.R. de Jong blijkt, dat sinds het begin van de zeventiende eeuw zo’n dertigduizend personen een laatste rustplaats hebben gevonden in een van de ongeveer 1600 graven in de kerk. Graven werden dan ook met regelmaat geruimd. Zo ook het graf van Maerten van Heemskerck. Nee erger, zijn graf blijkt al heel lang geleden te zijn verdwenen.

De schilder Maarten van Heemskerck overleed op 1 oktober 1574 en is begraven in de Kerstkapel van de Grote of St.-Bavokerk. Deze kapel, een uitbouw van de kerk, dateert uit 1557. Het graf van Maarten van Heemskerck in de kapel zal een nieuw graf zijn geweest.

Pas in de jaren tachtig van de vorige eeuw werd over de plaats van zijn graf in de Kerstkapel iets meer bekend. Bij de herinrichting van de kerk na de grote restauratie in de jaren 1981-1985 zijn enkele rouwwapens die in 1795 – aan  het begin van de Bataafs-Franse tijd –  uit de kerk waren verwijderd, naar de kerk teruggebracht. Hieronder bevonden zich drie wapens van de familie Van Zaanen. De wapens zijn opgehangen boven hun grafkelder in de Kerstkapel. Deze grote grafkelder ligt tegen de westmuur van de kapel en omvat onder meer de graven nr. 4, 5 en 6. Deze nummers staan ook op de grootste van twee stenen die de kelder afdekken.

Een van de teruggebrachte wapens is dat van Remees Floris van Zaanen (1713-1775). Hij verkreeg de kelder in 1749 van Hugo Steyn. De laatste is een nazaat van burgemeester Mattheus Steyn (1619-1680) op wiens naam de kelder eerder stond. Kortom, het betreft hier de grafkelder van Steyn-Van Zaanen waarin vele leden van deze patriciërsfamilies zijn bijgezet.

Maar met de naam van burgemeester Mattheus Steyn kwam ook die van Maarten van Heemskerk om de hoek kijken. Het graf van Maarten van Heemskerck zou in 1662 door de kleinzoon van zijn erfgenaam (zijn zuster) aan burgemeester Mattheus Steyn zijn verkocht en ‘met de daarnaast gelegene tot een kelder verbouwd’. Met andere woorden: de grafkelder van Steyn-Van Zaanen is in 1662 aangelegd en daarbij zal het graf van Maarten van Heemskerck zijn geruimd en de bijbehorende zerk verwijderd. Zijn graf bestaat niet meer, maar het heeft ergens op de plaats van de grafkelder van Steyn-Van Zaanen gelegen. In het licht van deze bevindingen zijn eind jaren tachtig de namen van Remees Floris van Zaanen, Mattheus Steyn en (omgekeerd) die van Maarten van Heemskerck aangebracht op de grote (320 x 192 cm) en tot dan toe gladde steen.